Tadeusz Kościuszko jest bohaterem narodowym Polski
i Stanów Zjednoczonych. Na jego cześć wybudowano Kopiec Kościuszki
w Krakowie, a jedno z amerykańskich hrabstw zostało nazwane jego nazwiskiem.
Najwyższy szczyt Australii zdobyty przez Pawła Edmunda Strzeleckiego
to Mount Kościuszko (Góra Kościuszki). Generał Tadeusz Kościuszko brał
udział w amerykańskiej wojnie o niepodległość oraz w polskich
narodowowyzwoleńczych powstaniach.
Młodość i pochodzenie Tadeusza Kościuszki
Tadeusz Kościuszko urodził się 4 lutego 1746 roku w Mereczowszczyźnie.
Jego ojcem był Ludwik Tadeusz Kościuszko, miecznik brzeski. Siedziba rodu
mieściła się w Siechnowiczach, które to protoplasta Konstanty, dworzanin Zygmunta
I miał dostać od swego chlebodawcy. Tadeusz Kościuszko uczęszczał do Kolegium
Pijarów w Lubieszowie. Naukę rozpoczął wraz z bratem Józefem w 1755 roku.
Po latach przerwy w nauce wstąpił do Korpusu Kadetów Szkoły Rycerskiej,
ważnej oświeceniowej placówki edukacyjnej powstałej z inicjatywy króla Stanisława
Augusta Poniatowskiego w 1765 roku. Szkoła Rycerska zapewniała
wszechstronne wykształcenie humanistyczne oraz techniczne – sam Tadeusz Kościuszko
jako miał korzystać z kursów zaawansowanych z inżynierii, przeznaczonych dla
wybitnie uzdolnionych studentów. Szkołę Rycerską ukończył w stopniu kapitana.
Kariera wojskowa była jego wyborem podyktowanym życiową koniecznością, gdyż nie
posiadał majątku, dlatego też nie mógł też poślubić Ludwiki Sosnowskiej,
córki hetmana polnego litewskiego, a schedę po ojcu otrzymał starszy brat.
Istotne w jego karierze okazało się wsparcie rodu Czartoryskich, którzy
umożliwili mu kształcenie.
Tadeusz Kościuszko w Ameryce
i walka o niepodległość Stanów Zjednoczonych
Tadeusz jako stypendysta królewski, przy pomocy księcia Adama Kazimierza
Czartoryskiego, wyjechał po szkole do Francji, do Paryża, gdzie podjął studia z rzeźby i malarstwa.
We Francji spędził pięć lat, przerwał naukę i uczęszczał na prywatne kursy z
inżynierii. Powrócił do Polski w 1775 roku, już w okresie pierwszego rozbioru. Nie udało mu się znaleźć zatrudnienia w wojsku polskim, więc
zmuszony był do wyjazdu za granicę. Postanowił, na wieść o wojnie Amerykanów
z Wielką Brytanią o niepodległość, udać się do Ameryki, do której dotarł w
sierpniu 1776 roku. Dzięki listowi polecającemu od księcia Adama Kazimierza
Czartoryskiego dostał posadę inżyniera w armii amerykańskiej. Deklaracja
Niepodległości Stanów Zjednoczonych została podpisana 4 lipca w Filadelfii
tego samego roku przez Ojców Założycieli Thomasa Jeffersona, Johna Adamsa i
Benjamina Franklina. Tadeusz Kościuszko znalazł się więc w doskonałym momencie
historii formułowania się Stanów Zjednoczonych. Jako inżynier przyczynił
się do zwycięskiej bitwy pod Saratogą, gdzie zajmował się formułowaniem
fortyfikacji. Następnie zaprojektował fort West Point nad rzeką Hudson.
Był to rozkaz samego Jerzego Waszyngtona, wodza naczelnego Armii
Kontynentalnej, a od 1789 roku pierwszego prezydenta Stanów Zjednoczonych.
Pasma sukcesów na polu fortyfikacji w amerykańskiej armii zostały docenione. Tadeusz
Kościuszko w 1783 roku otrzymał stopień generała brygady oraz wynagrodzenie
w postaci ziemi i nagrody pieniężnej. Tadeusz Kościuszko został także
zaproszony do Towarzystwa Cyncynatów, skupiającego najwybitniejszych
żołnierzy. W tym gronie znajdowało się obok niego dwóch cudzoziemców, co można
odebrać jako wielkie wyróżnienie. Tadeusz Kościuszko zawitał jeszcze do Ameryki
w 1797 roku, ale zaraz potem wrócił do Europy. Istotne jest to, że wypłatę
poborów ze służby w amerykańskiej armii przeznaczył na wykupienie
czarnoskórych niewolników oraz na ich edukację, a wykonawcą testamentu był
Thomas Jefferson. Tadeusz Kościuszko będący pod wpływem myśli
oświeceniowej opowiadał się za abolicjonizmem – ruchem
społeczno-politycznym, którego celem było zniesienie niewolnictwa. Ruch ten
dotyczył nie tylko Stanów Zjednoczonych, ale również odnosił się do Europy
jako kolonizatorów. Jednym z postanowień Wielkiej Rewolucji
Francuskiej było zakazanie handlu niewolnikami na terenach kolonii
francuskich.
Powrót Tadeusza Kościuszki do Polski
Tadeusz Kościuszko wrócił do Polski w 1784 roku. Osiadł na pięć lat w
swoim majątku w Siechnowiczach, w którym ograniczył chłopom mu
podlegającym pańszczyznę do dwóch dni w tygodniu, kobiety zwolnił
zupełnie z prac. Polska w
okresie powrotu Tadeusza Kościuszki chyliła się ku upadkowi. Sejm
Wielki, obradujący w latach 1788-1792, przyczynił się do wprowadzenia
spóźnionych reform, w tym utworzenia stutysięcznej armii, w której szeregach
znalazł się amerykański bohater. Decyzja ta była podyktowana koniecznością
centralizacji władzy i obrony przed zaborcami. Konstytucja 3 maja z 1791
roku powstała z inicjatywy sejmu, zakładała zrównanie praw szlachty i mieszczan,
ochronę chłopów, znosiła destrukcyjną dla stabilizacji państwa zasadę liberum
veto. W efekcie zawiązania konfederacji targowickiej przez
wpływowych magnatów Szczęsnego Potockiego, Seweryna Rzewuskiego i Franciszka
Ksawerego Branickiego pod patronatem carycy Katarzyny II,
stutysięczna armia rosyjska wkroczyła na tereny Rzeczpospolitej. Tadeusz
Kościuszko brał udział w przygotowaniach do starcia, został dowódcą
dywizji, a wodzem armii był książę Józef Poniatowski. Wojsko koronne
liczyło 17 tysięcy żołnierzy i pod względem liczebności nie miało większych
szans na pokonanie armii Katarzyny II. Tadeusz Kościuszko brał udział w
zwycięskiej bitwie pod Zieleńcami, następnie walczył pod Włodzimierzem i
Dubienką, odparł atak kilkukrotnie silniejszej armii rosyjskiej na linii Bugu.
Jednak gdy król Stanisław August Poniatowski dołączył do konfederacji targowickiej i nakazał
zaprzestać walk zbrojnych, Tadeusz Kościuszko postanowił opuścić Polskę. Była
to emigracja z przyczyn politycznych, która pociągnęła za sobą wielu działaczy.
Ponowna emigracja Tadeusza Kościuszki
Działacze emigracyjni ulokowali się w Lipsku i Dreźnie, tworząc
tym samy ośrodek działań przeciwko konfederacji targowickiej, z udziałem
najważniejszych myślicieli Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja.
W wyniku prac ustalono, że konieczne będzie powołanie dyktatory wojskowej, na
której czele stanąłby Tadeusz Kościuszko, który po krótkim pobycie w
Lipsku udał się do Paryża, gdzie Zgromadzenie Narodowe nadało mu tytuł
Obywatela Francji w uznaniu zasług na rzecz walki o wolność. Następnie Tadeusz
Kościuszko osiadł w Dreźnie, gdzie zajmował się strategią powstania
narodowego. W tym czasie nastąpił drugi rozbiór Polski w 1793 roku na sejmie
grodzieńskim, co przyczyniło się do powrotu Tadeusza Kościuszki do
Krakowa. Obóz spiskowy w kraju nie zalecał działań zbrojnych. Obszar
Rzeczpospolitej obejmował 200 tysięcy kilometrów kwadratowych, a część jeszcze
wolnej Polski i Litwy była mocno niewydolna ekonomicznie i gospodarczo. Pod
zaborami obowiązywała cenzura w związku z tym wszelkie działania, których
entuzjastą był Tadeusz Kościuszko zostały przez obóz odrzucone.
Insurekcja kościuszkowska
Tadeusz Kościuszko został przywódcą powstania, znanego jako insurekcja
kościuszkowska w 1794 roku. Został Najwyższym Naczelnikiem Siły Zbrojnej
Narodowej. 24 marca złożył uroczystą przysięgę na rynku krakowskim.
Tadeusz Kościuszko jako wódz powstania ogłosił powszechną mobilizację i zaciąg
do powstańczej armii. Z uwagi na braki w uzbrojeniu wielu żołnierzy – chłopów,
uzbrojonych było w przekute kosy, stąd nazwa – kosynierzy. 4 kwietnia
1794 roku armia Tadeusza Kościuszki stoczyła zwycięską bitwę pod Racławicami.
Zwycięstwo pod Racławicami, choć nie miało zasadniczego znaczenia dla wojny
pomiędzy Rzeczpospolitą a Rosją, było bardzo ważnym wydarzeniem podkreślającym
wagę idei obrony Konstytucji 3 maja i niepodległości i mobilizowało ludność
Polski i Litwy do wysiłku zbrojnego. Powstanie, pod wodzą Jana Klińskiego
i prezydenta miasta Ignacego Wyssogoty Zakrzewskiego wybuchło w Warszawie, pod wodzą Jakuba
Jasińskiego w Wilnie. 7 maja 1794 roku Tadeusz Kościuszko w obozie
wojskowym w Połańcu wydał uniwersał połaniecki, drugi pod względem
istotności po Konstytucji 3 maja akt polityczny Rzeczpospolitej końca XVIII
wieku. Uniwersał połaniecki znosił poddaństwo osobiste chłopów i ograniczał
pańszczyznę, wprowadzał też urzędy dozorcze dla rozwiązywania spraw chłopskich.
Ograniczenie pańszczyzny było politycznym gestem wobec ludności chłopskiej w
obliczu powstania i wojny pomiędzy Rzeczpospolitą i Rosją. Ludność chłopska
stanowiła trzon armii kościuszkowskiej. Wsparcie chłopstwa i mieszczan było
zasadniczą kwestią dla powodzenia insurekcji kościuszkowskiej.
W Warszawie z końcem czerwca 1794 roku mieszczaństwo opowiedziało się przeciwko
konfederatom targowickim i w serii samosądów stracono osoby uznane za
zdrajców Rzeczpospolitej. Wraz z włączeniem się Prus w interwencję
przeciwko insurekcji kościuszkowskiej sytuacja militarna stawała się coraz
bardziej trudna. 10 października 1794 roku Tadeusz Kościuszko został
ranny i uwięziony przez wojsko rosyjskie w bitwie pod Maciejowicami.
Ostatecznie 24 października 1795 roku dokonał się trzeci rozbiór
Rzeczpospolitej.
Śmierć i legenda Tadeusza
Kościuszki
Tadeusz Kościuszko przebywał w rosyjskiej niewoli w twierdzy w Petersburgu
do 1796 roku. Od 1798 mieszkał pod Paryżem. Choć brał udział w tworzeniu Legionów
Polskich, przeciwstawiał się idei powiązania sprawy polskiej z
działalnością Napoleona I Bonaparte. Przebywał w Wiedniu podczas Kongresu
Wiedeńskiego. Car Aleksander I zabiegał o poparcie Tadeusza Kościuszki dla
idei utworzenia Królestwa Polskiego (Kongresowego), czego Tadeusz
Kościuszko nie uczynił.
Zmarł w Szwajcarii w 1817 roku.
W 1818 roku ciało Tadeusza Kościuszki pochowano w Katedrze Wawelskiej,
jego serce umieszczono w urnie na Zamku Królewskim w Warszawie. W latach
dwudziestych XIX wieku społeczność Wolnego Miasta Krakowa podjęła
decyzję o budowie Kopca Kościuszki, wzorowanego na istniejących w mieście
kopcach Wandy i Kraka. W 1861 roku rocznica śmierci Tadeusza Kościuszki była
okazją do organizowania patriotycznych demonstracji – czarnych procesji,
których uczestnicy przyczynili się do wybuchu powstania styczniowego.
Tadeusz Kościuszko jest jednym z najważniejszych bohaterów narodowych Polski,
ale tez Stanów Zjednoczonych. Jego pomniki można znaleźć w wielu
amerykańskich miastach, na polu bitwy pod Saratogą oraz przed uczelnią wojskową
West Point. Dom Tadeusza Kościuszki w Filadelfii mieści muzeum jego
imienia.